Wat is participatie in de zorg en wat betekent het?
Er komt steeds meer besef dat actief luisteren naar ervaringen van patiënten/cliënten en hun naasten de kwaliteit en veiligheid van de zorg sterk kan verbeteren zonder dat daar grote veranderingstrajecten voor nodig zijn. Dit noemen we patiënten/cliënten participatie.
In de vorige blog hebben we uitgebreid gesproken over hoe je de juiste participanten selecteert. In deze blog gaan we dieper in op hoe je de juiste tool selecteert voor de patiënten/cliëntenparticipatie.
Patiëntenparticipatie in de zorg
Volgens Patiëntenfederatie Nederland betekent Patiëntenparticipatie het benutten van specifieke ervaringsdeskundigheid van patiënten of cliënten en/of hun naasten voor alles waar de zorg beter van kan worden. Die inzet en kennis kan worden toegepast op verschillende projecten binnen de zorg. Denk bijvoorbeeld aan projecten voor het verbeteren van de organisatie van zorg maar ook aan het helpen bij onderzoek en voorlichting of op het gebied van beleid en innovaties. Met inzicht die patiënten en hun naasten geven ligt er meer focus op de patiënt.
Cliëntenparticipatie in de zorg
Anders dan bij patiëntenparticipatie ligt de focus bij cliëntenparticipatie, je raadt het al, op de cliënt. Volgens het College voor Zorgverzekeraars is Cliëntenparticipatie de deelname van cliënten aan het ontwikkelen van kwaliteitsinstrumenten in de zorg. Om dit beter te begrijpen delen we twee begrippen op:
- Cliënten zijn in dit geval mensen met aandoeningen, beperkingen of zorgvragen én hun wettelijk vertegenwoordigers en/of naasten.
- Kwaliteitsinstrumenten zijn kwaliteitsstandaarden en meetinstrumenten die de kwaliteit van zorg verbeteren.
Benieuwd of cliëntenparticipatie bij jouw zorgvraag past? Bekijk dan de Argumentenkaart voor Cliëntenparticipatie. Deze kaart is ontwikkeld in opdracht van het College voor Zorgverzekeraars en helpt je om objectief keuzes te maken.
Wat is het doel van patiënten/cliëntenparticipatie?
Voordat een zorginstelling aan de slag kan met patiënten/cliënten participatie, is het belangrijk eerst te specificeren wat het doel is van de participatie.
Verschillende doelen van participatie kunnen zijn:
- Aanbod laten aansluiten op individuele wensen: Individuele patiënten (en/of hun naasten) door het zorgproces heen leiden en helpen bij het zoeken naar de juiste zorg, passend bij hun individuele wensen en behoeften.
- Inzicht wensen/behoeften: Patiënten maken kenbaar waar ze behoefte aan hebben en wat ze graag anders zouden zien in het zorgtraject.
- Inzicht ervaringen: Patiënten geven aan hoe ze de zorg (hebben) ervaren en welke gevolgen dit heeft (gehad) op hun dagelijks leven.
- Nieuwe ideeën genereren: Patiënten bedenken, eventueel samen met professionals, nieuwe ideeën voor het verbeteren van knelpunten in de zorg.
- Nieuwe ideeën toetsen: Ideeën voor verbeteringen in het zorgproces voorleggen aan ervaringsdeskundige patiënt(en) of vertegenwoordigers van patiënten zodat zij hierop kunnen reageren.
Meestal is er sprake van een combinatie van doelen. Wel is het belangrijk om te bepalen welk doel prioriteit heeft.
Vormen en voorbeelden van participatie in de zorg
De vorm van participatie is afhankelijk van de wijze waarop patiënten/cliënten worden betrokken. Het is mogelijk hen alleen te informeren, maar ook om hen mee laten beslissen over bepaalde kwesties. Het type activiteit waaraan je patiënten wilt laten participeren en het doel dat je ermee hebt, bepalen gezamenlijk welke vorm van participatie het meest geschikt is.
Voorbeelden van participatievormen
- Patiënten, cliënten of hun naasten om input vragen bij de ontwikkeling van producten om de zorg te verbeteren.
- Patiënten, cliënten of hun naasten opleiden zodat zij onderzoeksaanvragen vanuit een project kunnen beoordelen vanuit hun eigen perspectief.
- Patiënten, cliënten of hun naasten actief laten deelnemen in het zorgteam zodat zij betrokken worden bij het ontwikkelen van bijvoorbeeld richtlijnen, indicatoren en patiëntinformatie.
De participatieladder
Een handig hulpmiddel is de participatieladder. Deze onderscheidt vijf vormen van participatie die de intensiteit ervan aangeven. Hoe hoger op de ladder, hoe meer invloed patiënten krijgen. Op de laatste drie treden, advies, gezamenlijke besluitvorming en regie bij de patiënt hebben patiënten een actieve inbreng en nemen zij zelf (ook) initiatief.
Er ontstaat een gelijkwaardige samenwerking zodra de patiënt/cliënt mee beslist. De patiënten/cliënten hebben een eigen rol waarbij sprake is van gezamenlijke besluitvorming met de professional. Dit hoeft niet altijd een behandelaar of zorgverlener te zijn. De term professional kan ook betrekking hebben op management en directie van een zorginstelling. Gezamenlijk wordt vastgesteld waarover zij willen spreken, waarbij de professional zich in principe verbindt aan de uitkomsten van deze gesprekken.
3 basale vereisten
Patiënten/cliënten participatie is geen doel op zich, maar een middel om te komen tot betere zorgverlening. Wanneer patiënten/cliënten worden betrokken, is het belangrijk om rekening te houden met drie basale vereisten:
- Open staan voor de positieve effecten van patiënten/cliënten participatie.
- Accepteren dat elke patiënt/cliënt uniek is.
- Juiste instrumenten kiezen.
“Door actief te luisteren naar ervaringen van patiënten/cliënten en hun naasten kan de kwaliteit en veiligheid van de zorg sterk verbeteren zonder dat daar grote veranderingstrajecten voor nodig zijn”
Op welk moment in het verbetertraject betrek je de patiënt/cliënt?
De vorm van participatie hangt ook af van de fase waarin een project of proces zich bevindt. De gewenste rol van de patiënt/cliënt en de vorm van participatie verschillen per fase. Globaal zijn in ieder besluitvormingsproces of ontwikkeling van een zorgproces de volgende fasen te onderscheiden:
- Voorbereiding
- Uitvoering
- Evaluatie
- Bijstelling
“Patiënten/cliënten al in een vroege fase laten participeren voorkomt dubbel werk en vertraging in het verbetertraject. Als patiënten/cliënten direct aan het begin worden betrokken, is de invloed op het totaalproces groter.”
Door patiënten/cliënten vroegtijdig te betrekken is het mogelijk om te vragen naar wensen en behoeften van patiënten en daarbij aansluiting te zoeken. Als patiënten in de fase van bijstelling een rol krijgen, is de invloed op het gehele proces minder groot en zullen ook andere eisen aan de patiënt/cliënt worden gesteld. Een patiënt/cliënt en naasten kan dan wel goed een mening geven over specifieke onderdelen van het proces of ervaringen met bepaalde aspecten.
Niveau in de organisatie
De keuze voor een vorm van participatie hangt ook af van het niveau in de organisatie waar participatie gewenst is. Bij een individueel contact tussen zorgverlener en patiënt is een andere vorm nodig dan wanneer het gaat om betrokkenheid bij besluiten die de directie van een zorginstelling neemt.
“De keuze voor een vorm van participatie hangt ook af van het niveau in de organisatie waar participatie gewenst is”
Als niveaus zijn te onderscheiden:
- Individueel niveau - Individueel contact tussen hulpverlener en patiënt.
- Proces niveau - Er staat een proces centraal op dit niveau in de organisatie. Het kan gaan om één zorgproces, één organisatieonderdeel zoals een afdeling of polikliniek, of een bepaald project.
- Organisatie niveau - Hierbij gaat het om de organisatie als geheel waar sprake is van samenhang tussen afdelingen en processen in de organisatie. Dit is bijvoorbeeld het knooppunt tussen de primaire en ondersteunende processen. Het strategische beleid wordt op dit niveau bepaald.
- Systeem niveau - Het systeem, dat wil zeggen landelijke en Europese wet- en regelgeving, bepaalt de kaders waarbinnen een organisatie werkt.
eBook patiënten/cliëntenparticipatie
Wil je meer weten over patiëntenparticipatie en welke tools je hiervoor kunt inzetten? Download het eBook 'Hoe maak je van zorg, écht goede zorg?'. Leer aan de hand van praktijkvoorbeelden hoe je patiëntenparticipatie kunt inzetten voor het verbeteren van de kwaliteit en veiligheid van zorg.
